Το χαρακτηριστικό ρούφηγμα που ακούγεται στην Κύπρο σε κάθε παραδοσιακό καφενείο του χωριού, ακόμα και σε αυλές σπιτιών όταν κάθονται οι γείτονες και συζητούν τα δικά τους και φράσεις όπως «φτιάξε ένα σκέτο ή μέτριο», «βάλτο πάνω να ψηθεί», «κάντο όπως τον πίνω, με καϊμάκι» παραπέμπουν μόνο σε δύο λέξεις: «κυπριακός καφές». Στο μπρίκι, ψημένος στην άμμο ή με τον συνηθισμένο τρόπο. Μυρωδάτος, ξεχωριστός και παντοτινός.
Καφές και άνθρωποι: μία σχέση ζωής
Το άρωμά του σπάει κυριολεκτικά τη μύτη και το χρώμα του ξεχωρίζει από κάθε τι, πάντοτε. Ο κυπριακός καφές θα μπορούσε κάλλιστα να οριστεί ως ένα ρόφημα το οποίο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την πολιτιστική κληρονομιά του νησιού μας. Μέχρι σήμερα, αποτελεί στοιχείο της κοινωνικής και καθημερινής ζωής των Κύπριων αλλά και της παράδοσης, εξακολουθώντας να μένει στην ιστορία ως η αγαπημένη συνήθεια αρκετών, διαφόρων ηλικιών. Στο σπίτι, στη δουλειά, μόνοι, με φίλους, με οικογένεια, διαβάζοντας, παρακολουθώντας τηλεόραση, ένα φλιτζάνι καφέ (και δυο-τρεις άλλους στη συνέχεια) ίσον… διάλλειμα και ευτυχία!
Στρέφοντας τις σκέψεις πίσω στο παρελθόν, τα μικρά καφενεία – οι γνωστοί «καφενέδες», που μέχρι σήμερα λειτουργούν και ξαναζωντανεύουν στιγμές από το παρελθόν – ήταν το μέρος κοινωνικής επαφής, που οι χωριανοί συγκεντρώνονταν για να συζητήσουν, να παίξουν τάβλι, να κουτσομπολέψουν, να πιουν στην υγειά τους και για ό,τι τους έκαιγε τη ψυχή, παρέα με έναν παραδοσιακό καφέ. Θα έλεγε κάποιος, ότι μέσα στους καφενέδες ο καφές ήταν το βασικό «σημείο συνάντησης». Το ίδιο, συμβαίνει και σήμερα, σε ελάχιστο βαθμό προσέλευσης ατόμων, κυρίως, λόγω της ανάπτυξης πολλών μοντέρνων καφενείων.
Ιστορική αναδρομή του κυπριακού καφέ και η σύνδεσή του με τον «τούρκικο καφέ»
Αν και δεν είναι απολύτως ξεκάθαρο και τεκμηριωμένο πότε ακριβώς ποια χρονολογία έγινε γνωστή η κατανάλωση του κυπριακού καφέ και η κουλτούρα που τη συνοδεύει, εντούτοις, σύμφωνα με μελέτη του Ερευνητικού Εργαστηρίου για τη Γλώσσα και τη Γραφιστική Επικοινωνία του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου, η συνήθεια αυτή φαίνεται να εδραιώνεται έναν τουλάχιστον αιώνα πριν από την εμφάνιση της έντυπης διαφήμισης στην Κύπρο, δηλαδή προς το τέλος του 19ου αιώνα.
Ήδη, κατά την περίοδο 1940–1948, τρία σημαντικά καφεκοπτεία, τα οποία προέρχονταν από οργανωμένες επιχειρηματικές μονάδες, δραστηριοποιήθηκαν στην Κύπρο, συμβάλλοντας καθοριστικά στην καθιέρωση της παραγωγής αυθεντικού κυπριακού καφέ, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Τι, όμως, προηγείται και τι κρύβεται πίσω από τον «κυπριακό καφέ»; Λέγεται, στην πραγματικότητα, κάπως αλλιώς; Στην παγκόσμια βιβλιογραφία, η συνήθεια να σερβίρεται ο καφές σε μικρό φλιτζάνι, με παχύ στρώμα αλεσμένου καφέ στον πάτο του φλιτζανιού και φτιαγμένος παραδοσιακά στο μπρίκι, παραπέμπει στον ευρύτερο χώρο του καφέ της Ανατολής- «τουρκικός καφές» / Turkish coffee. Προφανώς, στην Κύπρο, ο συγκεκριμένος καφές ενσωματώθηκε στα καφενεία, λόγω και της οθωμανικής παρουσίας εκείνης της εποχής.
Κυπριακός καφές ψημένος στην άμμο ή κλασσικό τρόπο;
Δεν χρειάζεται κάποιος να είναι «μάστρος» στην παρασκευή του συγκεκριμένου καφέ. Το ψήσιμο του δεν είναι δύσκολο· χρειάζεται όμως γρηγοράδα και τα μάτια να είναι ορθάνοιχτα μήπως και ξεχειλίσει. Ουσιαστικά πρέπει να αφαιρεθεί από τη φωτιά την κατάλληλη στιγμή, πριν βράσει πολύ, ώστε να δημιουργεί αυτή η επιφάνεια με φουσκάλες, το «καϊμάκι». Αν δεν πετύχει το καϊμάκι, ο καφές θεωρείται αποτυχημένος.
Παίρνοντάς τα όμως όλα από την αρχή, να σημειωθεί πως ο παραδοσιακός τρόπος που ψήνεται ο κυπριακός καφές, είναι ψημένος στην άμμο και περιγράφεται ως εξής, σύμφωνα με τον Γιώργο Φελλά από το Μάμμαρι, ο οποίος διατηρεί την παράδοση – τέχνη του κυπριακού καφέ. Νιώθει, όπως δήλωσε περήφανος που διατηρεί αυτό το είδος του καφέ, αλλά την ίδια ώρα νιώθει λύπη αν κάποτε εξαφανιστεί λόγω του ότι πολλοί, κυρίως νέοι, προτιμούν τη νέα «μόδα» του καφέ.
@menoumekypro☕Το άρωμα της Κύπρου… σ’ ένα φλιτζάνι μυρωδάτου και παντοτινού καφέ ψημένου στην άμμο! 〽️Ένα φλιτζάνι κυπριακού καφέ, ο ίδιος ο καφές – με ή χωρίς καϊμάκι, κι όλο το άρωμα της Κύπρου στο εσωτερικό του. 〽️Ο κυπριακός καφές έχει βαθιές ρίζες οι οποίες μέχρι σήμερα μεγαλώνουν και ριζώνουν όλο και πιο πολύ στην καρδιά μας. Όπως και οι στιγμές μας. Στον καφενέ, στην παραδοσιακή αυλή, στο μεγάλο τραπέζι της Κυριακής και στο γραφείο… ο κυπριακός καφές, εκεί. Μυρωδάτος, ξεχωριστός και παντοτινός. Κάθε μοσχοβολιστό φλιτζάνι του, εμπνέει ένα είδος αλλιώτικης ζεστασιάς και οικειότητας, ταξιδεύοντας μας πίσω στον χρόνο. ☕Ψημένος στο μπρίκι – πάνω στην άμμο με την κάθε ρουφηξιά του να κρύβει και μια ιστορία. #ΚυπριακόςΚαφές #ΜυρωδάτοςΚαιΞεχωριστός #ΠαράδοσηΚύπρου #ΒαθιέςΡίζες #ΜένουμεΚύπρο♬ original sound – Μένουμε Κύπρο
«Ο καφές παραδοσιακά ψήνεται στην άμμο. Η συσκευή αυτή ονομάζεται ουτζιάκκι η οποία έχει ένα ντεπόζιτο μικρό για το νερό, σαν μια λεκάνη και τοποθετούμε άμμο της θάλασσας. Από κάτω έχει φωτιά, ο άμμος βράζει και μέσα σ’ ένα μπρίκι γίνεται ο καφές ο οποίος είναι πιο νόστιμος από τα σημερινά ηλεκτρικά μπρίκια και άλλα είδη που κατασκευάζεται ο καφές. Πιάνουμε το μπρίκι, βάζουμε ένα κουτάλι καφέ. Αν θέλουμε μέτριο ή γλυκύ, προσθέτουμε και ζάχαρη. Βάζουμε ήδη ζεστό νερό που υπάρχει από τη φουντάνα, τον τοποθετούμε στην άμμο και τον ανακατώνουμε λίγο για να σπάσει ο καφές». […] όταν αρχίσει να φουσκώνει ο καφές, είναι δηλαδή ψημένος.
@menoumekypro☕Τα μυστικά του κυπριακού… δεν είναι ό,τι κι ό,τι! 🗝Ο κυπριακός καφές δεν είναι απλώς ένα ρόφημα· είναι ένα ταξίδι στον χρόνο, φέρνοντας στο νου μας, εικόνες και ιστορίες των γιαγιάδων και παππούδων μας. #ΚυπριακόςΚαφές #ΜυρωδάτοςΚαιΞεχωριστός #ΠαράδοσηΚύπρου #ΒαθιέςΡίζες #ΜένουμεΚύπρο
Για να μην υπάρχει ωμός καφές, τον γέρνουμε από ψηλά για να δημιουργηθούν αυτές οι φουσκάλες. […] τον παλιό καιρό όταν πήγαινες στο καφενείο επαράγγελες τον καφέ και έλεγαν ‘’θέλω έναν καφέ με σαράντα φουσκάλες’’. Αυτό ήταν ένα σλόγκαν που επικρατούσε στα παλιά χρόνια. Ο λόγος ήταν για να σπάζει το καϊμάκι [ώστε] να μην είναι ωμός ο καφές. […] Ακόμα ένα μυστικό που μπορεί να [ακούγεται] αστείο. Όταν έπαιρνες τον καφέ στον πελάτη, αυτός έβαζε μία σταγόνα νερό. [Ο λόγος ήταν επειδή] τους παλιούς καιρούς φοβόντουσαν από καμία δηλητηρίαση. Αν είχε φάρμακο για παράδειγμα, θα άφριζε».
Εν έτει 2025, ο κυπριακός καφές, προπάντων αυτός που ξεχωρίζει και ψήνεται πάνω στην άμμο, παραμένει ένα αναπόσπαστο κομμάτι της κυπριακής κουλτούρας που ενώνει γενιές και γενιές, ανθρώπους και ανθρώπους. Κάθε μοσχοβολιστό φλιτζάνι του εμπνέει μέχρι σήμερα ένα είδος αλλιώτικης ζεστασιάς και οικειότητας, ταξιδεύοντας πίσω στον χρόνο και φέρνοντας στο νου, εικόνες και ιστορίες των γιαγιάδων και παππούδων μας. Όσο συνεχίζουμε να τον σερβίρουμε και να τον απολαμβάνουμε, άλλα τόσα θα έχουμε να λέμε στις παρακάτω γενιές. Υποσχόμαστε να κρατήσουμε αυτή την «μυρωδάτη» παράδοση;
Γράφει η Χριστίνα Γεωργίου με πληροφορίες των: Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου, city.com.cy, land.cy